Sáng kiến kinh nghiệm Rèn luyện kỹ năng biểu đồ địa lý cho học sinh Lớp 9

 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
 NĂM HỌC 2014 – 2015
 ĐỀ TÀI : RÈN LUYỆN KỸ NĂNG BIỂU ĐỒ ĐỊA LÝ CHO HỌC SINH 
 LỚP 9
 PHẦN I : MỞ ĐẦU
1. Mục đích của sáng kiến kinh nghiệm.
 T×m hiÓu viÖc rÌn luyÖn kü n¨ng vÏ biÓu ®å cho häc sinh líp 9 gióp cho 
gi¸o viªn vµ häc sinh cã nh÷ng biÖn ph¸p nh»m n©ng cao chÊt l­îng, hiÖu qu¶ 
gi¶ng d¹y vµ häc tËp m«n §Þa lÝ nãi chung , ®ång thêi cñng cè, n©ng cao viÖc 
rÌn luyÖn kü n¨ng vÏ biÓu ®å cho häc sinh nãi riªng. Đây là cơ sở tốt để các em 
học lên THPT và ra trường trở thành người lao động mới.
 Ưu điểm của sáng kiến kinh nghiệm.
 Trong việc dạy học địa lý theo phương pháp dạy học tích cực hiện nay, 
việc rèn luyện kỹ năng địa lý đặc biệt là kỹ năng về biểu đồ địa lý cho học sinh 
là việc rất cần thiết không thể thiếu được cho mỗi bài học, tiết học và xuyên suốt 
toàn bộ chương trình dạy và học địa lý ở các cấp học đặc biệt là cấp Trung học 
cơ sở (THCS ).
 Việc rèn luyện kỹ năng địa lý tốt cho các em giúp học sinh chủ động nắm 
bắt kiến thức, hiểu bài sâu hơn, phát huy được trí thông minh sáng tạo và hình 
thành phương pháp học tập bộ môn tốt hơn .
 2. Đóng góp của sáng kiến kinh nghiệm để nâng cao chất lượng dạy học
 Kỹ năng địa lý ở THCS gồm nhiều loại như kỹ năng bản đồ, biểu đồ, kỹ 
năng phân tích nhận xét tranh ảnh, nhận xét giải thích bảng số liệu, kỹ năng so 
sánh phân tích tổng hợp.
 Hiện nay, ở các trường THCS một số giáo viên dạy địa lý mới ra trường 
còn rất lúng túng trong việc rèn luyện kỹ năng địa lý cho các em. Đặc biệt đối 
với học sinh thì việc rèn luyện kỹ năng về biểu đồ địa lý chưa thành thói quen 
thường xuyên và các em còn gặp nhiều khó khăn khi rèn luyện kỹ năng biểu đồ.
 Từ kinh nghiệm bản thân qua các năm giảng dạy địa lý và qua thực tế dự 
giờ đồng nghiệp, kết hợp với việc nghiên cứu các tài liệu tôi muốn viết lên 
 Page 1 khả năng độc lập sáng tạo của học sinh. Dựa vào biểu đồ người thầy có thể nêu 
ra những vấn đề cho học sinh suy nghĩ, nhận thức, phát triển tư duy địa lý và 
khai thác những nét đặc trưng quan trọng của địa lý.
 Khi rèn kỹ năng biểu đồ cho học sinh tốt thì những con số, những cột, 
đường, miền.. không còn bị khô cứng mà trở nên sống động giúp học sinh có 
thể phán đoán, suy xét sự phát triển hoặc không phát triển của một ngành, một 
lĩnh vực địa lý hoặc cả một nền kinh tế của một đất nước.
 1. BiÓu ®å lµ g×?
 - BiÓu ®å lµ mét h×nh vÏ cho phÐp m« t¶ mét c¸ch dÔ dµng ®éng th¸iph¸t 
triÓn cña mét hiÖn t­îng (nh­ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn c«ng nghÖ qua c¸c n¨m, d©n 
sè qua c¸c n¨m), mèi t­¬ng quan vÒ ®é lín gi÷a c¸c ®¹i l­îng (nh­ so s¸nh s¶n 
l­îng l­¬ng thùc gi÷a c¸c võng) hoÆc c¬ cÊu thµnh phÇn cña mét tæng thÓ (vÝ 
dô nh­ c¬ cÊu cña nÒn kinh tÕ).
C¸c lo¹i biÓu ®å rÊt phong phó, ®a d¹ng. Mçi lo¹i biÓu ®å l¹i cã thÓ ®­îc dïng 
®Ó biÓu hiÖn nhiÒu chñ ®Ò kh¸c nhau, v× vËy, khi vec biÓu ®å, viÖc ®Çu tiªn lµ 
ph¶i ®äc kü ®Ò bµi ®Ó t×m hiÓu chñ ®Ò ®Þnh thÓ hiÖn trªn biÓu ®å (thÓ hiÖn ®éng 
th¸i ph¸t triÓn, so s¸nh t­¬ng quan ®é lín hay thÓ hiÖn c¬ cÊu), sau ®ã c¨n cø vµo 
chñ ®Ò ®· ®­îc x¸c ®Þnh ®Ó lùa chän lo¹i biÓu ®å thÝch hîp nhÊt. Trong việc học 
tập địa lý có rất nhiều loại biểu đồ nhưng trong nội dung đề tài này tôi chỉ xin 
nêu ra các bước hướng dẫn rèn kỹ năng biểu đồ trong nội dung chương trình địa 
lý lớp chín THCS mà Bộ giáo dục đã ban hành như: Biểu đồ đường, biểu đồ 
cột,biểu đồ thanh ngang, biểu đồ kết hợp giữa cột và đường, biểu đồ tròn, biểu 
đồ miền.
 2. Các bước rèn kỹ năng chung từ biểu đồ :
 ➢ Rèn kỹ năng đọc biểu đồ :
 ▪ Đọc tên biểu đồ để biết được nội dung của biểu đồ.
 ▪ Đọc bảng chú giải để biết cách thể hiện nội dung của biểu đồ.
 ▪ Căn cứ vào bảng chú giải và nội dung thể hiện của biểu đồ để hiểu 
 từng nội dung của biểu đồ và mối quan hệ giữa các nội dung địa lý 
 trên biểu đồ.
 Page 3 + NÕu ®Ò bµi cho sè liÖu th« (sè liÖu tuyÖt ®èi) th× viÖc ®Çu tiªn phÇn xö lý 
sang sè liÖu tinh (tØ lÖ %).
 + NÕu ph¶i vÏ nhiÒu h×nh trßn (hoÆc h×nh vu«ng) cÇn chó ý xem c¸c h×nh 
trßn (hoÆc vu«ng) cã cÇn thiÕt ph¶i vÏ víi ®é lín kh¸c nhau hay kh«ng.
 CÇn lùa chän c¸c ký hiÖu thÝch hîp ®Ó thÓ hiÖn c¸c thµnh phÇn trªn biÓu ®å. 
Sau khi vÏ xong ph¶i cã chó gi¶i, gi¶i thÝch c¸c ký hiÖu sñ dông trªn biÓu ®å.
 c)VÏ ®å thÞ (®­¬ng biÓu diÔn)
 §å thÞ (®­êng biÓu diÔn) th­êng ®­îc sö dông ®Ó thÓ hiÖn tiÕn tr×nh, ®éng 
th¸i ph¸t triÓn cña mét hiÖn t­îng qua thêi gian.
 Khi vÏ ®å thÞ (®­êng biÓu diÔn) cÇn chó ý nh÷ng ®iÓm sau:
 §­êng biÓu diÔn ®­îc vÏ trªn hÖ trôc täa ®é vu«ng gãc mµ trôc ®øng thÓ 
hiÖn ®é lín cña ®¹i l­îng (sè ng­êi, s¶n l­îng, tØ lÖ) cßn trôc hoµnh n»m 
ngang thÓ hiÖn c¸c n¨m.
 CÇn x¸c ®Þnh tØ lÖ thÝch h CÇn x¸c ®Þnh tØ lÖ thÝch h 2 bªn biÓu ®å, mçi trôc 
thÓ hiÖn mét ®¹i l­îng.
 NÕu biÓu ®å cã nhiÒu ®­êng biÓu diÔn, cÇn chän tØ lÖ hîp lÝ ®Ó c¸c ®­êng 
biÓu ®å kh¬i trïng lªn nhau hoÆc n»m qu¸ s¸t nhau. Mçi ®­êng biÓu diÔn ph¶i 
®­îc thÓ hiÖn b»ng mét ký hiÖu riªng, sau khi vÏ, cÇn cã chó gi¶i ®Ó gi¶i thÝch 
c¸c ký hiÖu trªn biÓu ®å.
 d)VÏ biÓu ®å miÒn:
 BiÓu ®å miÒn ®­îc sö dông ®Ó thÓ hiÖn ®ång thêi c¶ 2 mÆt c¬ cÊu vµ ®éng 
th¸i ph¸t triÓn cña ®èi t­îng.
 Khi vÏ biÓu ®å miÒn cÇn chó ý:
 Ranh giíi c¸c miÒn ®­îc vÏ nh­ khi vÏ c¸c ®­êng biÓu diÔn (®å thÞ).
 Gi¸ trÞ cña ®¹i l­îng trªn trôc ®øng lµ tØ lÖ % (nÕu ®Ó kiÓm tra cho sè liÖu 
th« th× tr­íc khi vÏ ph¶i xö lÝ sang tØ lÖ %.
 e)VÏ biÓu ®é kÕt hîp:
 BiÓu ®å kÕt hîp th­êng gåm mét biÓu ®å h×nh cét vµ mét ®­êng biÓu diÔn, 
®Ó thÓ hiÖn ®éng lùc ph¸t triÓn vµ t­¬ng quan vÒ ®é lín gi÷a c¸c ®¹i l­îng.
 Khi vÏ cÇn chó ý thÓ hiÖn râ rÖt nhÊt mèi t­¬ng quan gi÷a hai lo¹i biÓu ®å 
®­îc vÏ kÕt hîp. Víi lo¹i biÓu ®å nµy møc ®é cã phøc t¹p h¬n, trong c¸c bµi tËp 
 Page 5 Th«ng qua c¸c bµi thùc hµnh vÒ vÏ biÓu ®å, gi¸o viªn cã c¬ héi ®Ó ®¸nh gi¸ 
vÒ viÖc rÌn luyÖn kü n¨ng ®Þa lÝ cña häc sinh, ph¸t hiÖn ra nh÷ng häc sinh cã kü 
n¨ng thùc hiÖn tèt hoÆc thùc hiÖn cßn yÕu ®Ó kÞp thêi cã biÖn ph¸p ®iÒu chØnh 
kh¾c phôc nh»m n©ng cao chÊt l­îng d¹y vµ häc bé m«n nµy.
 2. Khã kh¨n:
 Víi häc sinh c¸c tr­êng ë vïng kinh tÕ ®Æc biÖt khã kh¨n nh­ tr­êng THCS 
T©n Minh th× viÖc rÌn luyÖn kü n¨ng thùc hµnh §Þa lÝ cho c¸c em trong mét bµi 
häc gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n: vÝ dô víi mät bµi tËp thùc hµnh vÏ biÓu ®å cã yªu 
cÇu ph¶i sö lÝ sè liÖu, th× ®a phÇn c¸c em thùc hiÖn vÉn cßn chËm, mÊt nhiÒu thêi 
gian do m¸y tÝnh kh«ng cã, hoÆc cßn Ýt trong mét líp häc, khiÕn cho viÖc so 
s¸nh, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ gi÷a c¸c tæ, nãm hoÆc c¸ nh©n víi nhau cßn rÊt h¹n chÕ. 
Tõ ®ã còng ¶nh h­ëng nhiÒu tíi thêi gian hoµn thµnh bµi tËp cña häc sinh, bëi 
th«ng th­êng sau khi vÏ biÓu ®å, häc sinh cßn ph¶i nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ c¸c sù vËt, 
hiÖn t­îng ®Þa lÝ tõ biÓu ®å ®· vÏ.
 - NhiÒu em ch­a cã ý thøc chuÈn bÞ tèt c¸c ®å dïng häc tËp chu¶n bÞ cho 
bµi thùc hµnh nh­ th­íc kÎ, bót ch×, compa, hép mµu cßn coi nhÑ yªu cÇu cña 
bµi thùc hµnh nªn còng ¶nh h­ëng nhiÒu tíi c¸c bµi tËp vÒ vÏ biÓu ®å nh­: h×nh 
vÏ ch­a ®Ñp, vÏ ch­a chuÈn x¸c.
 - Khi gi¸o viªn h­íng dÉn c¸c b­íc tiÕn hµnh, mét sè häc sinh vÉn ch­a 
chÞu ®Ó ý, quan t©m dÉn ®Õn c¸c em lóng tóng khi tiÕn hµnh c¸c thao t¸c: vÝ dô 
c¸ch xö lý sè liÖu hoÆc c¸ch chän tû lÖ..
 - Thêi gian mét bµi thùc hµnh cã 45 phót: cã rÊt nhiÒu c¸c b­íc cÇn thùc 
hiÖn, nh­ng quan träng nhÊt lµ viÖc kiÓm tra, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ bµi tËp cña häc 
sinh. Tuy vËy c«ng viÖc nµyth­êng ®­îc thùc hiÖn sau khi häc sinh ®· hoµn 
thµnh hÕt c¸c yªu cÇu cña bµi tËp nªn gi¸o viªn bÞ h¹n chÕ rÊt nhiÒu vÒ thêi gian 
®Ó sña ch÷a uèn n¾n cho c¸c em nhÊt lµ häc sinh yÕu.
 - Bªn c¹nh c¸c bµi tËp thùc hµnh vÏ biÓu ®å trªn líp cßn cã rÊt nhiÒu c¸c bµi 
tËp thùc hµnh vÏ biÓu ®å ë nhµ, nÕu kh«ng cã biÖn ph¸p kiÓm tra, ®¸nh gi¸ kÞp 
thêi th× nhiÒu em sÏ coi nhÑ viÖc thùc hiÖn c¸c bµi tËp nµy, hoÆc cã nh÷ng lçi sai 
sãt m¾c ph¶i cña häc sinh mµ mµ gi¸o viªn kh«ng kÞp thêi ph¸t hiÖn ra ®Ó gióp 
c¸c em söa ch÷a.
 Page 7 * Kết quả thông kê:
 Năm học 2008 – 2009 tôi dạy hai lớp chín, năm học 2009 – 2010 tôi dạy 
ba lớp chín, kết quả Khảo sát như sau: 
 Kết quả
 Số 
 Năm học Trung 
 lượng Giỏi khá Yếu
 bình
 5.4 33.6
 2012-2013 74 4 20 27% 25 34% 25
 % %
 2013-2014 100 7 7% 30 30% 30 30% 33 33%
 2 .Phương pháp chung về rèn kĩ năng về biểu đồ .
 ➢ Muốn rèn luyện kỹ năng biểu đồ địa lý cho học sinh lớp 9 thì việc đầu 
 tiên phải rèn cho hoc sinh kỹ năng đọc, hiểu biểu đồ, kỹ năng vẽ biểu đồ, 
 kỹ năng nhận xét, giải thích biểu đồ.
 ➢ Kỹ năng biểu đồ xuất phát từ tri thức vì vậy việc dạy tri thức tối thiểu về 
 biểu đồ là rất cần thiết.
 ➢ Tri thức biểu đồ giúp các em giải mã được các hình vẽ như đường, cột, 
 hình quạt, miền.hoặc những con số khô cứng trong biểu đồ trở nên sống 
 động và có ý nghĩa. Đồng thời giúp các em xác lập được mối quan hệ giữa 
 các con số, các đường, các cột trong biểu đồ. Từ đó phát hiện ra các 
 kiến thức địa lý mới ẩn tàng trong biểu đồ. Tất nhiên ở đây chỉ có những 
 tri thức biểu đồ là chưa đủ mà cần phải có cả những tri thức địa lý khác.
* Hướng dẫn các bước rèn kỹ năng chung từ biểu đồ :
 ➢ Rèn kỹ năng đọc biểu đồ :
 ▪ Đọc tên biểu đồ để biết được nội dung của biểu đồ.
 ▪ Đọc bảng chú giải để biết cách thể hiện nội dung của biểu đồ.
Căn cứ vào bảng chú giải và nội dung thể hiện của biểu đồ để hiểu từng nội 
dung của biểu đồ và mối quan hệ giữa các nội dung địa lý trên biểu đồ.
 ▪ tại sao đối tượng này lớn hơn đối tượng kia.
 Page 9