Sáng kiến kinh nghiệm Giảng dạy bài môi trường và các nhân tố sinh thái

Lời cảm ơn
Để hoàn thành Sáng kiến kinh nghiệm này trước hết tôi xin được tỏ lòng biết ơn đến sự chỉ bảo tận tình, sự góp ý của Ban chuyên môn Trường THPT Bán công Nam Sách.
Tôi cũng xin được cảm ơn các ý kiến góp ý của các đồng chí giáo viên Bộ môn Sinh học - Tổ Tổng hợp - Trường THPT Bán công Nam Sách trong suốt thời gian thực hiện Sáng kiến kinh nghiệm của mình.
Xin chân thành cảm ơn những sự chỉ bảo, góp ý quý báu trên!
Phần I. Đặt vấn đề
- Trong quá trình học tập, sự tiếp thu kiến thức của học sinh tốt hay không phải phụ thuộc vào nhiều yếu tố trong đó có sự nỗ lực của bản thân học sinh, phương pháp và trình độ chuyên môn của người thày.
	- Sinh thái học là một lĩnh vực khoa học thực tiễn, có sự vận dụng thực tiễn cao, vì vậy việc tiếp thu các kiến thức về Sinh thái học của học sinh là tương đối đơn giản so với các lĩnh vực khác của chương trình Sinh học THPT. Tuy nhiên có nhiều nội dung, học sinh thường tiếp thu kiến thức rất thụ động hoặc theo sự áp đặt của giáo viên.
	- Trong bài Môi trường và các nhân tố sinh thái - phần B (ảnh hưởng của các nhân tố hữu sinh ) là một nội dung rất thiết thực, được nhiều học sinh hào hứng tiếp thu, là một vấn đề rất lí thú. Tuy nhiên để học sinh tự hình thành khái niệm, so sánh được các kiểu quan hệ (đặc biệt là quan hệ khác loài) là một vấn đề không đơn giản.
	- Sách giáo khoa đã đề cập các kiểu quan hệ khác loài, có đi qua một số khái niệm song không giúp học sinh phân biệt rõ các dạng quan hệ đó, đây là một khó khăn mà học sinh thường gặp phải.
	- Trong ít năm giảng dạy của mình, tôi đã dự giờ của một số đồng chí giáo viên, đã giảng dạy bằng nhiều phương pháp từ phương pháp diễn dịch, quy nạp... song chưa giúp học sinh nắm bắt kiến thức tốt, vì vậy tôi xin mạnh dạn đưa ra phương pháp so sánh khi giảng dạy mục quan hệ khác loài trong bài Môi trường và các nhân tố sinh thái.
	- Hi vọng rằng với một số vốn kinh nghiệm của mình tôi sẽ nhận được sự đồng cảm của các bạn đồng nghiệp và sự góp ý, chỉ bảo tận tình của các cấp chuyên môn. 
Phần II. Giải quyết vấn đề
A. Thực trạng tình hình
- Nhiều học sinh sau khi học phần quan hệ khác loài thường tỏ ra khó phân biệt các kiểu quan hệ, chưa thấy rõ ranh giới giữa quan hệ cộng sinh và quan hệ hợp tác, chưa hiểu rõ bản chất của các khái niệm, cũng như không nêu được đặc điểm chung trong mỗi kiểu quan hệ.
- Nếu trình bày nội dung đó theo phương pháp diễn dịch, tức là giáo viên nêu khái niệm rồi phân tích bằng các ví dụ, học sinh có thể nắm được nội dung song khó khắc sâu kiến thức. Ngược lại, nếu trình bày bằng con đường quy nạp, giáo viên cho học sinh phân tích ví dụ rồi tìm ra quy luật (khái niệm) có thể giúp học sinh nhớ và nắm nội dung tốt. Tuy nhiên phương pháp này vẫn chưa giúp học sinh phân biệt được các loại quan hệ đó.
- Việc đổi mới phương pháp dạy học đã và đang được phổ biến và thực hiện rộng rãi ở tất cả các bộ môn, nhận được sự quan tâm đặc biệt của Ban chuyên môn nhà trường và các cấp giáo dục. Song để có một tiết dạy theo hướng đổi mới phương pháp đòi hỏi người giáo viên phải có sự chuẩn bị công phu, dày công nghiên cứu và có phương pháp để hướng dẫn học sinh học tập tích cực, chủ động.
- Nội dung của mục quan hệ khác loài liên quan tới rất nhiều kiến thức các em sẽ học ở các bài sau: Đ5, Đ6, Đ8, Đ9, Đ10, Đ13 - lớp 11, liên quan tới nhiều khái niệm khác nhau trong chương trình. Vì vậy để học sinh có cái nhìn cụ thể về các khái niệm, bản chất các vấn đề sẽ giúp cho việc học các bài sau.
B. Cơ sở lí luận
Mối quan hệ sinh thái xảy ra giữâ các cá thể khác loài chủ yếu là quan hệ dinh dưỡng và nơi ở. Thể hiện bằng hai kiểu quan hệ là quan hệ hỗ trợ và quan hệ đối địch.
Để thể hiện rõ các kiểu quan hệ hỗ trợ, quan hệ đối địch và giúp học sinh chỉ ra đặc điểm chung của mỗi kiểu quan hệ đó, việc sử dụng phương pháp so sánh, tức là thiết lập các bảng biểu sẵn để học sinh so sánh các nội dung là một phương pháp giúp học sinh tiếp thu một cách chủ động và có thể khắc sâu kiến thức. Trong bảng có thể hiện các kiểu quan hệ hỗ trợ, đối địch; đặc điểm chung của các kiểu quan hệ, thể hiện vắn tắt nội dung và có minh hoạ bằng các ví dụ cụ thể.
Trong bảng có sử dụng một số kí hiệu: "+" (có lợi), "-" (có hại), "0"(không có lợi, không có hại). Giáo viên sẽ hướng dẫn học sinh tự điền các kí hiệu thích hợp vào các ô tương ứng. Qua bảng so sánh, học sinh dễ dàng nhận ra sự giống nhau trong mỗi kiểu quan hệ hỗ trợ hoặc đối địch.
- Để học sinh có cái nhìn cụ thể về các mối quan hệ, cột nội dung của mối quan hệ sẽ giúp học sinh hiểu rõ bản chất, từ đó có thể tự xây dựng khái niệm chính xác, đầy đủ cho mỗi mối quan hệ. Cột ví dụ là những minh hoạ sinh động các mối quan hệ học sinh vừa nghiên cứu, nó vừa giúp học sinh có cái nhìn tổng quan hơn về các vấn đề, vừa có khuynh hướng liên hệ với các hiện tượng trong thực tế.
Giáo viên sẽ sử dụng phiếu học tập, cho học sinh tự điền các nội dung thông qua các câu hỏi phát vấn của giáo viên hoặc kẻ sẵn một bảng tương tự lên bảng và thông qua những phát biểu chính xác của học sinh để điền vào các cột mục một cách hợp lí.
Trong quá trình đó, giáo viên có thể kết hợp sử dụng các tranh vẽ một số kiểu quan hệ khác loài thường gặp: tranh vẽ sáo đậu lưng trâu, quan hệ giữa vi khuẩn lam - nấm (địa y), quan hệ hải quỳ - tôm kí cư... Sau đây là bảng so sánh các loại quan hệ khác loài đó.
Kiểu quan hệ
Các mối quan hệ chủ yếu
Giữa 
hai loài
Nội dung
của mối quan hệ
Các ví dụ
1
2
Loài 1
Loài 2
Quan hệ
hỗ
trợ
Cộng sinh
+
+
- Cả hai loài đều có lợi
- Chỉ tồn tại tốt khi cộng sinh với nhau
Vi khuẩn lam
Nấm
Hải quỳ
tôm kí cư
Trùng roi
mối
Hợp tác
+
+
- Cả hai loài đều có lợi
- Không nhất thiết phải quan hệ với nhau.
Trâu
sáo
Nhạn bể
cò
Hội sinh
+
0
- Loài sống hội sinh có lợi
- Loài được hội sinh không bị ảnh hưởng gì
tôm, cá nhỏ
cá chình
Giun dẹp
sam biển
Cua, cá nhỏ
Giun Erechis
Quan hệ
đối địch
Cạnh tranh
-
-
- Hai loài ảnh hưởng lên nhau bởi thức ăn, nơi ở....
Lúa
cỏ dại
bò
sơn dương
sư tử
linh cẩu
Vật dữ - con mồi
+
-
- Con mồi bị vật dữ ăn thịt
- Vật dữ lớn hơn con mồi
- Con mồi có số lượng lớn 
Cáo
gà rừng
mèo 
chuột
cá quả
cá diếc
Kí sinh - vật chủ
+
-
- Vật chủ có kích thước lớn, số lượng ít so với vật kí sinh
- Vật kí sinh thường không giết chết vật chủ
Giun sán
lợn
ve bét
trâu
bọ xít
cây vải
ức chế - cảm nhiễm
0
-
- Loài 1 gây ảnh hưởng lên loài 2
- Loài 1 không bị ảnh hưởng gì
tảo tiểu cầu
rận nước
tảo độc
SV phù du
Sau khi đã giúp học sinh lập bảng so sánh, giáo viên sử dụng các câu hỏi gợi mở giúp học sinh tự tự xác định các quy luật, điểm giống nhau về mỗi kiểu quan hệ.
Hỏi: Thông qua bảng so sánh, em hãy chỉ ra sự giống nhau cơ bản trong các quan hệ hỗ trợ?
Học sinh dễ dàng chỉ ra sự giống nhau:
+ ít nhất có một loài có lợi
+ Không có bên nào bị thiệt hại
Hỏi: Tương tự, em hãy chỉ ra sự giống nhau trong các kiểu quan hệ đối địch giữa hai loài sinh vật?
Học sinh cũng dễ dàng chỉ ra sự giống nhau đó:
+ Luôn luôn có một loài bị thiệt hại
+ Hoặc chẳng bên nào có lợi.
Từ những nội dung trên, giáo viên sẽ gọi một số học sinh xây dựng các khái niệm đó. Học sinh đã hiểu được bản chất của mỗi mối quan hệ nên việc tìm ra khái niệm không gặp phải những khó khăn. Giáo viên sẽ chốt lại các nội dung chính học sinh vừa xây dựng:
* Quan hệ hỗ trợ:
- Cộng sinh: là mối quan hệ giữa hai loài sinh vật mà cần thiết và có lợi cho cả hai bên.
- Hợp tác: là kiểu quan hệ hai bên cùng có lợi nhưng không nhất thiết cần cho sự tồn tại của chúng.
- Hội sinh: là quan hệ giữa hai loài sinh vật trong đó một bên có lợi còn một bên không có lợi cũng không bị thiệt hại gì.
* Quan hệ đối địch:
- Cạnh tranh: là quan hệ xảy ra giữa các loài sinh vật có cùng nhu cầu sống về dinh dưỡng và nơi ở...
- Vật dữ - con mồi: là quan hệ trong đó loài này tiêu diệt loài kia làm thức ăn
- Kí sinh - vật chủ: là quan hệ sống bám của loài sinh vật này trên cơ thể của loài sinh vật khác nhưng không giết chết loài vật chủ.
- ức chế - cảm nhiễm: là kiểu quan hệ giữa các loài trong đó loài này tiết ra một số chất để kìm hãm sự phát triển của các loài xung quanh
ứng với mỗi mối quan hệ đó, giáo viên sẽ yêu cầu học sinh phân tích một trong các ví dụ trong bảng thể hiện rõ bản chất của mối quan hệ. Học sinh dựa vào các ví dụ sách giáo khoa, những kiến thức đã học và những hiểu biết thực tế để phân tích.
Phần củng cố và hướng dẫn về nhà
 - Học sinh được học quan hệ cùng loài trong bài, do đó sau khi so sánh các kiểu quan hệ khác loài, giáo viên củng cố bằng cách cho học sinh so sánh tìm ra được điểm giống nhau giữa quan hệ cùng loài và quan hệ khác loài trong đó quan hệ cùng loài cũng xảy ra kiểu quan hệ hỗ trợ và đối địch nhưng quan hệ đó còn phụ thuộc vào mật độ và điều kiện sống.
- Củng cố phần quan hệ khác loài bằng sự giống nhau trong các kiểu quan hệ hỗ trợ, đối địch.
+ Quan hệ hỗ trợ: luôn có một bên có lợi và không bên nào bị thiệt hại nên còn gọi mối quan hệ giữa chúng là các mối tương tác dương
+ Quan hệ đối địch: luôn có một bên bị thiệt hại hoặc không bên nào có lợi nên còn gọi mối quan hệ giữa chúng là các mối tương tác âm.
- Kết thúc buổi học, giáo viên cho học sinh làm bài tập về nhà: Lấy ví dụ về các mối quan hệ xảy ra giữa hai loài sinh vật và phân tích. Có mấy kiểu quan hệ? Nêu đặc điểm chung của các kiểu quan hệ đó?
C. Thực tế áp dụng
Trong quá trình giảng dạy, tôi đã sử dụng một số phương pháp khác nhau khi dạy mục "quan hệ khác loài". Với mỗi phương pháp đã cho những kết quả khác nhau:
- Phương pháp diễn dịch: Khi kiểm tra sát hạch học sinh nhận thấy học sinh chưa hiểu rõ bản chất các khái niệm, đa số không thấy được sự đặc điểm chung trong các kiểu quan hệ. Kết quả thu được khi kiểm tra 54 học sinh ở một lớp như sau:
	+ Điểm 8: 2 học sinh
	+ Điểm 7: 10 học sinh
	+ Điểm 5, 6: 34 học sinh
	+ Điểm dưới 5: 8 học sinh
- Phương pháp quy nạp: Khi sử dụng phương pháp này, học sinh có những nhận thức về các mối quan hệ tốt hơn, hiểu được bản chất và phân tích được các ví dụ. Một số học sinh đã chỉ ra được đặc điểm chung trong mỗi kiểu quan hệ. Khi thống kê ở một lớp gồm 56 học sinh thu được kết quả như sau 
	+ Điểm 8, 9: 6 học sinh
	+ Điểm 7: 14 học sinh
	+ Điểm 5, 6: 30 học sinh
	+ Điểm dưới 5: 6 học sinh
	- Với phương pháp so sánh, khi học sinh tiếp cận phương pháp này cho thấy đa số các em có những nhận thức đúng đắn về bản chất của khái niệm, phân tích được các ví dụ và hầu như nêu được đặc điểm chung của các kiểu quan hệ. Kết quả đạt được cũng khả quan hơn, khi kiểm tra sát hạch 58 học sinh của một lớp thu được số liệu sau:
+ Điểm 8, 9: 11 học sinh
	+ Điểm 7: 17 học sinh
	+ Điểm 5, 6: 27 học sinh
	+ Điểm dưới 5: 3 học sinh
Phương pháp so sánh cũng được sử dụng để dạy đội tuyển học sinh giỏi, nhìn chung các em nắm bắt các nội dung tốt và biết vận dụng thực tế.
Tuy nhiên, với mỗi phương pháp vẫn tồn tại những học sinh không có ý thức học bài do đó không phân biệt được các khái niệm như quan hệ cộng sinh với quan hệ hợp tác, giữa quan hệ kí sinh - vật chủ với vật dữ - con mồi.
Phần III. kết luận và kiến nghị
- Thực tế áp dụng phương pháp so sánh khi giảng dạy mục quan hệ khác loài cho thấy học sinh nắm bắt kiến thức tốt, chủ động tiếp thu và kết quả thu được cũng khả quan hơn. Việc học sinh nắm được bản chất khái niệm, tìm ra được quy luật chung là một thành công của người thày mà thông qua nghiên cứu sách giáo khoa và tự học khó có thể làm được.
- Qua quá trình giảng dạy rút ra được kinh nghiệm từ bản thân cũng như qua dự giờ và nghiên cứu phương pháp của một số đồng nghiệp, qua nghiên cứu phương pháp tích cực của một số tác giả tôi đã tìm ra được phương pháp để giảng dạy phần quan hệ khác loài. Khi áp dụng vào giảng dạy đã thấy được nhiều ưu điểm, học sinh học bài và xây dựng bài tốt hơn. Thực tế phương pháp đó đã giúp cho nhiều học sinh ôn thi ĐH, CĐ và học sinh giỏi thêm tự tin học tập, kích thích lòng say mê khoa học về sự sống. 
- Tuy nhiên kinh nghiệm trình bày nêu trên mới chỉ được áp dụng bước đầu ở một số lớp và dạy đội tuyển học sinh giỏi do đó chưa thể khẳng định là phương pháp tốt, có thể áp dụng cho mọi đối tượng học sinh (đặc biệt là học sinh các trường ngoài công lập). Hi vọng rằng tôi sẽ nhận được sự góp ý của các đồng nghiệp cũng như ý kiến của các cấp chuyên môn để hoàn thiện hơn về phương pháp và nhữnglần áp dụng sau sẽ thu được những kết quả tốt hơn.
Xin chân thành cảm ơn!
mục lục
Nội dung
trang