Sáng kiến kinh nghiệm Nâng cao chất lượng bộ môn Vật lý 9 ở trường THCS Bến Củi

ọc sinh .
Ví dụ:
 Ø Ở bài “Sự phụ thuộc của cường độ dòng điện vào hiệu điện thế giữa hai đầu dây dẫn”, giáo viên đặt câu hỏi mở “Từ kết quả thí nghiệm, hãy xét mối quan hệ giữa cường độ dòng điện chạy qua đoạn mạch và hiệu điện thế đặt vào hai đầu đoạn mạch đó?”. Ở câu hỏi này, đòi hỏi học sinh tư duy tìm ra sự phụ thuộc tỉ lệ thuận và có khả năng bộc lộ sai sót cho rằng U phụ thuộc vào I. Thông qua đó giáo viên phân tích điều chỉnh nhận xét của học sinh giúp các em hiểu đúng bản chất của sự phụ thuộc đó.
Ø Ở bài “Điện trở của dây dẫn – Định luật Ôm” : “Nếu sử dụng cùng một hiệu điện thế đặt vào hai đầu các dây dẫn khác nhau thì cường độ dòng điện qua chúng có như nhau không?”. Qua việc phân tích kết quả thí nghiệm, học sinh biết được khái niệm và ý nghĩa điện trở của dây dẫn.
Ø Ở bài “Đoạn mạch song song”, học sinh được chia thành nhóm để làm thí nghiệm kiểm tra công thức tính điện trở tương đương của đoạn mạch. Qua đó tạo hứng thú học tập bộ môn và khắc sâu kiến thức cho học sinh.
Ø Ở bài “Sử dụng an toàn và tiết kiệm điện”, giáo viên có thể đặt câu hỏi: “Theo em, chúng ta có thể dùng những biện pháp nào để sử dụng tiết kiệm điện năng tiêu thụ trong gia đình?”. Như vậy, trước hết là gợi lên cho các em một vấn đề quan trọng là phải tiết kiệm điện năng trong gia đình. Từ đó mỗi học sinh đều phải suy nghĩ, liên hệ lại những biện pháp mà gia đình thường áp dụng để tiết kiệm điện năng, và cũng có thể ở gia đình chưa hề đề cập đến vấn đề này thì các em phải suy nghĩ để tìm ra các giải pháp. Các em sẽ trả lời theo những ý tưởng khác nhau, sau đó sẽ chờ đợi giáo viên giải đáp tổng kết để rõ được những kiến thức mới quan trọng và rất cần thiết trong cuộc sống hằng ngày. Như vậy sẽ kích thích được tính tích cực và sự hứng thú của học sinh trong học tập.
b. Rèn luyện kĩ năng tự học cho học sinh :
	Chương trình vật lý mới đòi hỏi mỗi học sinh có một thái độ học tập đúng đắn và một phương pháp học tập khoa học thì hiệu quả tiết học càng cao.
Ngay từ tiết học đầu tiên, giáo viên cần tập cho các em thói quen cần thiết trong học tập như:
Chuẩn bị tốt bài học ở nhà, tập trả lời các câu hỏi theo sách giáo khoa.
Mạnh dạn đưa ra những suy nghĩ, ý kiến của mình khi thảo luận, trao đổi cùng các bạn.
Làm đầy đủ các bài tập do giáo viên giao về nhà.
Tham gia các thí nghiệm thực hành trên lớp với ý thức tự giác, kĩ luật.
Chú ý nghe giảng, ghi chép các nội dung quan trọng của bài học.
Làm sổ tay Vật Lý 
Muốn vậy, giáo viên phải có kế hoạch cụ thể cho mỗi bài giảng, giao việc vừa sức, dành thời gian thỏa đáng cho bước hướng dẫn về nhà.
Qua tìm hiểu thực tế, tôi thấy khâu chuẩn bị ở nhà của học sinh thường bị coi nhẹ, giáo viên không hướng dẫn cụ thể cho học sinh, chỉ dặn dò qua loa “Về học bài và làm bài tập số 1,2,”, nên việc chuẩn bị của học sinh ở nhà thường không ăn khớp hoặc không liên quan gì đến hoạt động của thầy và trò trên lớp. Do đó, tôi nghĩ ngay từ bước dặn dò, học sinh cần được hướng dẫn vào quỹ đạo cần thiết. Điều này không hề mâu thuẩn gì với xu hướng bộc lộ của học sinh nếu giáo viên biết khêu gợi đúng hướng.
Ví dụ:
Ø Để chuẩn bị dạy bài “Công suất điện”, ở bước hướng dẫn về nhà của tiết trước bao gồm:
Ôn tập định luật Ôm trong đoạn mạch nối tiếp và đoạn mạch song để vận dụng thành thạo vào giải bài tập.
Làm bài tập 11.1 – 11.4 (SBT).
Giáo viên hướng dẫn học sinh làm bài tập 11.4.
Chuẩn bị trước bài “Công suất điện”:
+ Tìm hiểu số vôn, số Oát ghi trên vỏ bao bì các đồ dùng điện , thiết bị điện có ở gia đình.
+ Các số ghi đó có ý nghĩa gì? Tại sao phải ghi các số đó trên mỗi dụng cụ điện? àhọc sinh soạn các câu trả lời vào vở bài tập dựa vào các câu hỏi C có trong SGK
Ø Để chuẩn bị bài “Điện năng – Công của dòng điện”, sau khi dặn học sinh các nội dung cần học ở bài trước, làm bài tập củng cố, áp dụng, phần chuẩn bị bài mới gồm:
	+ Tìm 3 đồ dùng điện mà khi hoạt động thì dòng điện đã thực hiện công, 3 đồ dùng điện khi hoạt động dòng điện cung cấp nhiệt lượng. Những biểu hiện của mỗi dụng cụ đó ?
+ Ôn tập công thức tính hiệu suất, công thức tính công suất đã học ở lớp 8.
+ Số đếm công tơ điện ở nhà em đo đại lượng điện nào? Trong tháng 10 gia đình em sử dụng bao nhiêu số đếm (theo hóa đơn tiền điện)?
c. Rèn kĩ năng giải bài tập Vật lý cho học sinh :
Bài tập chương “Điện học” rất đa dạng, nhiều thể loại nên phương pháp giải cũng rất phong phú. Việc rèn luyện cho học sinh biết cách giải bài tập một cách khoa học, đảm bảo kết quả chính xác là một việc rất cần thiết. Nó không những giúp học sinh nắm vững kiến thức mà còn rèn luyện kĩ năng suy luận lôgic, làm việc khoa học có kế hoạch.Do đó ngay từ bài học đầu tiên giáo viên cần hướng dẫn học sinh biết các bước cơ bản khi làm bài tập, tập cho các em cách lập luận có căn cứ, sử dụng đúng ngôn từ vật lý.
v Dạng bài tập định tính hay bài tập câu hỏi: Việc luyện tập, đào sâu kiến thức và mở rộng kiến thức của học sinh về một vấn đề nào đó cần được bắt đầu từ bài tập định tính. Đây là loại bài tập có khả năng trau dồi kiến thức và tạo hứng thú học tập cho học sinh. Để giải quyết được bài tập định tính đòi hỏi học sinh phải phân tích được bản chất của hiện tượng vật lý. 
Bài tập định tính đơn giản, thường dùng để củng cố, khắc sâu khái niệm, định luật Ví dụ:
Ø Với 3 dây dẫn có chiều dài như nhau, tiết diện như nhau, ở cùng điều kiện. Dây thứ nhất bằng bạc có điện trở R1, dây thứ hai bằng đồng có điện trở R2, dây thứ ba bằng nhôm có điện trở R3. hãy so sánh các điện trở của chúng?
(Muốn so sánh điện trở của các dây dẫn cùng chiều dài, tiết điện thì dựa vào yếu tố điện trở suất à do nhôm > đồng > bạc nên R3 > R2 > R1 ).
Ø “Nếu hiệu điện thế U đặt vào hai đầu bóng đèn tăng liên tục, thì cường độ dòng điện I qua bóng đèn đó cũng tăng liên tục”. Nói như vậy có hoàn toàn đúng không? . Với câu hỏi này học sinh dễ nhầm lẫn khi vận dụng định luật Ôm là I tỉ lệ thuận vối U, mà học sinh ít chú ý tới hiệu điện thế định mức và cường độ dòng điện định mức của đèn – nếu vượt quá giới hạn định mức thì đèn có thể bị hỏng à như thế dòng điện không tăng liên tục.
	Đối với bài tập định tính phức tạp thì việc giải bài tập này là giải một chuỗi các câu hỏi định tính. Những câu hỏi này đòi hỏi học sinh phải dựa vào việc vận dụng một định luật vật lý , một tính chất vật lý nào đó.Ví dụ:
Ø Có hai dây dẫn một bằng đồng một bằng nhôm cùng chiều dài, cùng tiết diện. Nếu mắc hai dây đó nối tiếp vào mạch điện thì khi có dòng điện đi qua, nhiệt lượng tỏa ra ở dây nào lớn hơn?
-> Giáo viên cần đưa ra một số câu hỏi gợi ý phân tích giúp các em yếu, trung bình có thể tìm ra cách giải , sau đó giáo viên đưa ra câu hỏi tổng hợp (Cùng l,s à R phụ thuộc . Do nhôm > đồng nên Rnhôm > Rđồng ; mắc nối tiếp thì I qua hai dây như nhau; vận dụng công thức Q = I2Rt à cùng I, t nên Q tỏa ra ở dây nhôm lớn hơn).
v Dạng bài tập tính toán:
Để làm tốt loại bài tập này, giáo viên cần hướng dẫn học sinh đọc kĩ đề, tìm hiểu ý nghĩa thuật ngữ mới (nếu có), nắm vững các dữ kiện đâu là ẩn số phải tìm; phân tích bắt đầu bằng việc tìm một định luật, qui tắc diễn đạt bằng một công thức có chứa đại lượng cần tìm và một đại lượng khác chưa biết, tìm mối liên hệ giữa những đại lượng chưa biết này với đại lượng đã biết trong bài, nghĩa là ta phân tích một bài toán phức tạp thành nhiều bài toán đơn giản hơn.
Trong tiết bài tập, giáo viên phải lựa chọn bài tập đi từ dễ đến khó, từ đơn giản đến phức tạp và học sinh nắm được các loại bài tập điển hình. Mỗi bài tập phải là một mắc xích trong hệ thống bài tập, đóng góp một phần nào đó trong củng cố hoàn thiện và mở rộng kiến thức. Các bài tập đã lựa chọn có thể sử dụng ở các khâu khác nhau của quá trình dạy học: nêu vấn đề, hình thành kiến thức mới, củng cố, hệ thống hóa kiến thức  
d. Kết hợp hài hòa các phương pháp dạy học trong bài dạy:
Trong dạy học Vật lý, giáo viên cần áp dụng nhiều phương pháp dạy học khác nhau để đạt được các mục tiêu mà chương trình đặt ra. Tùy theo nội dung bài học, đặc điểm vềø trình độ và năng lực nhận thức của học sinh, tùy theo điều kiện về cơ sở vật chất và thiết bị dạy học mà giáo viên vận dụng, phối hợp các biện pháp, các phương pháp dạy học khác nhau để đạt được mục tiêu ở mức cao nhất.
Để kích thích và duy trì hứng thú nổ lực của học sinh, giáo viên phải chuẩn bị tạo ra những tình huống học tập nêu vấn đề. Giáo viên cần lựa chọn hình thức hoạt động thích hợp cho học sinh , hướng dẫn giúp đỡ tạo điều kiện cho các em thực hiện thành công những hoạt động đó.Thực tiễn cho thấy không một chiến lược dạy học nào là vạn năng có thể áp dụng cho mọi môn học, bài học, cho mọi học sinh để đạt được mục tiêu mong muốn. Giáo viên cần phải biết nhiều chiến lược dạy học và áp dụng đúng lúc, đúng đối tượng thì mới đem lại hiệu quả.
Trong quá trình dạy học, có nhiều yếu tố xuất hiện không lường trứơc được. Tuy vậy, người giáo viên có kinh nghiệm có thể dự đoán trước được đa số các tình huống phổ biến có thể gặp. Bởi vậy, việc chuẩn bị một kế hoạch tỉ mỉ, chu đáo luôn giúp giáo viên thể hiện được mục tiêu dạy học. Nếu chuẩn bị cẩn thận thì có thể hạn chế được những tình huống bất ngờ gây ra sự lúng túng của giáo viên hoặc có thể giải quyết một cách thận trọng, tránh những sai lầm đáng tiếc. Như vậy, có thể nói chuẩn bị kỹ một kế hoạch dạy học là một điều kiện cơ bản đảm bảo cho sự thành công của việc dạy học. Cần lưu ý rằng: theo cách dạy học bằng hoạt động, giáo viên sẽ nói ít mà chú ý lắng nghe ý kiến của học sinh để có sự hướng dẫn và điều chỉnh kịp thời. Bởi vậy trong giáo án nên ghi những dự kiến tình huống, dự kiến về suy nghĩ, hành động của học sinh.
Để tổ chức cho học sinh làm việc trên lớp một cách chủ động, tích cực, đúng hướng, giáo viên cần xây dựng một hệ thống câu hỏi, hướng dẫn học sinh quan sát hiện tượng, phân tích kết quả thí nghiệm, vận dụng các kiến thức có liên quan.để đi đến tri thức mới. Vai trò tổ chức của giáo viên thể hiện chủ yếu qua hệ thống câu hỏi này. Các câu hỏi được sắp xếp thành hệ thống khái quát đến cụ thể, từ khó đến dễ. Cách làm như vậy nhằm phát huy năng lực của mọi đối tượng học sinh: Học sinh khá, giỏi trả lời các câu hỏi chung, khái quát; học sinh trung bình, yếu trả lời các câu hỏi cụ thể, chi tiết. Các câu hỏi phải được chuẩn bị trước, kể cả hệ thống câu hỏi gợi ý chi tiết. Câu hỏi phải được diễn đạt rõ ràng, ngắn gọn. 
Sử dụng các câu hỏi phù hợp với trình độ học sinh. Một trong những biện pháp tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh là đặt câu hỏi mở (nhiều phương án trả lời). Câu hỏi mở phù hợp với trình độ học sinh thường làm không khí lớp học sôi động và gây nhiều tình huống bất ngờ đối với giáo viên. Xử lí các tình huống dạy học trên lớp thể hiện trình độ và nghệ thuật của giáo viên. Thực tế sử dụng câu hỏi mở cho thấy các phương án học sinh đưa ra có thể ngoài dự kiến của giáo viên. Do đó, khi thiết kế bài dạy, giáo viên nên dự kiến trước các phương án trả lời của học sinh và cách xử lí các tình huống đó để hướng học sinh đến điều đã dự kiến, trên cơ sở đó chỉnh lại câu hỏi cho phù hợp với trình độ thực tế của học sinh lớp mình dạy. Nếu học sinh không nghĩ ra được câu trả lời thì cần chuẩn bị những câu hỏi phụ dễ hơn dẫn dắt học sinh đi đến câu trả lời cần thiết. Những câu trả lời ngoài dự kiến, giáo viên nên ghi lại để làm tư liệu giảng dạy cho lần sau.
Trong quá trình xử lí thông tin, giáo viên cần tạo điều kiện để nhiều học sinh được trình bày những điều mình làm, mình quan sát..., thường xuyên gọi học sinh yếu, qua đó tập các em mạnh dạn đề xuất ý kiến, không ỷ lại vào bạn bè và chú ý vào công việc hơn. Để tiết kiệm thời gian cần đặt câu hỏi rõ ràng, không nhắc lại những điều học sinh đã nói, yêu cầu học sinh nhận xét, bổ sung câu trả lời của bạn. Giáo viên phải biết khơi dậy những kiến thức có sẵn trong mỗi học sinh và sử dụng có hiệu quả các phương tiện, thiết bị dạy học trong mỗi giờ học. Bài học được tổ chức thành một chuỗi hoạt động tranh luận của học sinh thông qua các câu hỏi, bài tập phù hợp. Dựa trên các ý kiến của học sinh, giáo viên phân tích và thống nhất kiến thức.
Khi học sinh hoạt động nhóm, giáo viên quan sát, theo dõi và kịp thời giúp đỡ các nhóm giải quyết vấn đề, trực tiếp giải đáp khi có ý kiến thắc mắc của nhóm; phát hiện các nhóm hoạt động chưa có hiệu quả để kịp thời uốn nắn và điều chỉnh; động viên, khuyến khích và khen ngợi nhằm tạo không khí phấn khởi giúp học sinh tự tin trong học tập; xây dựng mối quan hệ thân thiện, hợp tác giữa thầy – trò, trò – trò trong môi trường học tập an toàn.
Như vậy, giáo viên phải đồng thời là người tổ chức, ngưới cố vấn, người hướng dẫn giúp học sinh trở thành người khám phá và nghiên cứu.
Kết quả:
Phải khẳng định đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh đã tạo ra môi trường học tập sôi động. Nó thúc đẩy con người linh hoạt, sáng tạo trong việc giải quyết và khám phá cái mới. Đây không phải là nhận thức một chiều nên việc nắm kiến thức của học sinh được diễn ra theo khả năng biểu lộ tính tích cực của trí tuệ và lòng ham hiểu biết của học sinh.
Sau một học kì với sự nổ lực không ngừng của bản thân, từng bước áp dụng các giải pháp đã đưa ra, tôi thấy học sinh có chuyển biến rõ rệt. Nếu trong các bài học đầu tiên giáo viên còn mất nhiều thời gian để phân tích, hướng dẫn nên thường hay bị cháy giáo án thì các bài học sau tiết học sôi nổi hơn, giờ học các em thấy thoải mái hơn, mạnh dạn đề xuất ý kiến của mình, chủ động tìm hiểu bài, thao tác thí nghiệm thành thạo, lập luận có căn cứ khoa học và vận dụng tốt vào thực tiễn.
Kết quả cuối học kì I năm học 2007 - 2008 là 50 / 68 học sinh đạt trung bình trở lên (73, 5%), năm học 2008 - 2009 là 42 / 52 học sinh đạt trung bình trở lên ( 80,8 %).
Kết quả cụ thể:
Thời điểm
Lớp
TSHS
Giỏi
Khá
TB
Yếu
Kém
Giữa HKI
9A
26
2 (7,7%)
3(11,5%)
13(50,0%)
7(26,9%)
1(3,8%)
9B
26
3(11,5%)
4(15,4%)
14(53,9%)
5(19,2%)
0
HKI
9A
26
3(11,5%)
6(23,1%)
11(42,3%)
6(23,1%)
0
9B
26
5(19,2%)
9(34,6%)
8(30,8%)
4(15,4%)
0
 C. KẾT LUẬN
Bài học kinh nghiệm:
Vấn đề đổi mới phương pháp dạy học là yêu cầu cấp thiết để góp phần nâng cao chất lượng giáo dục. Song một chủ trương dù tiến bộ đến đâu thì khi đi vào thực tế cũng vấp phải những khó khăn. Không ai phủ nhận tính tích cực của yêu cầu đổi mới, nhưng biến nó thành hiện thực thì không phải là chuyện dễ hoàn thành trong một sớm một chiều.
Trước những khó khăn của thực tiễn giáo dục, chúng ta phải đổi mới phương pháp dạy học dần dần, phải chấp nhận một giải pháp quá độ mang tính cải tiến với phương châm đổi mới là dạy học tạo điều kiện để học sinh “suy nghĩ nhiều hơn, làm việc nhiều hơn, thảo luận nhiều hơn”. Và nhân tố quyết định trong công việc đổi mới này là đội ngũ giáo viên chúng ta.
Mỗi giáo viên phải có kế hoạch đổi mới, chịu khó tìm tòi học tập, mạnh dạn thực hiện đổi mới từ những kinh nghiệm tốt của bản thân và đồng nghiệp, đổi mới từ một bài đến nhiều bài, khó một năm để dễ dàng trong nhiều năm sau.
Qua nhiều năm thực hiện giảng dạy theo phương pháp mới, nhờ sự nổ lực của bản thân giáo viên, nhiều học sinh học tập tốt hơn, và có kết quả cao hơn. Giải pháp nói chung có tính chất khả thi. Tuy vậy, còn một số khó khăn khi giảng dạy như sau:
- Cơ sở vật chất còn rất thiếu thốn, nhiều dụng cụ thí nghiệm thiếu chính xác chưa đáp ứng được việc thay đổi hình thức dạy học cho từng học sinh hoặc nhóm học sinh. Khi chuyển tiết từ lớp này sang lớp khác giáo viên phải chuyển dụng cụ thí nghiệm, hoặc tháo – lắp lại cái mớimất nhiều thời gian.
- Cả thầy và trò còn bị ảnh hưởng thói quen dạy học truyền thống như thầy thì sợ “cháy” giáo án, sợ không “trung thành” với sách giáo khoa, không an tâm khi học sinh im lặng làm việc trong một thời gian, đôi khi còn ham giảng giải; học sinh ít tìm hiểu các tài liệu tham khảo khác sách giáo khoa; còn một số em chưa tích cực tự học.
- Trình độ học sinh không đồng đều trong một lớp. Do đó cũng dễ dẫn đến học sinh khá – giỏi làm việc nhiều, còn các em yếu thì thụ động, trông chờ kết quả của bạn.
2. Hướng phổ biến, áp dụng đề tài:
Các giải pháp mà tôi nêu ra đây chỉ là một phần nhỏ trong phương pháp dạy học bộ môn Vật lý. Để giảng dạy thành công mỗi giáo viên cần kết hợp nhiều phương pháp khác nhau sao cho phù hợp với đối tượng mà mình đang dạy nhưng vẫn đảm bảo mục tiêu chung là phát huy tính tích cực của học sinh.
Giải pháp này áp dụng trong suốt năm học này và cả cho những năm học tiếp theo, và có thể áp dụng cho các trường có cùng đối tượng.
3. Hướng nghiên cứu tiếp đề tài:
Sau nhiều năm giảng dạy, chắc hẳn chúng ta sẽ có nhiều kinh nghiệm khác để duy trì và phát huy những hiệu quả đạt được. Bản thân tôi cần không ngừng học tập và tìm hiểu để từng bước nâng cao chất lượng dạy học, tích cực nghiên cứu các phương pháp đặc thù của bộ môn nhằm áp dụng thành công vào bài dạy của mình.
 	Trong năm học sau, nếu tiếp tục dạy Vật lý 9, tôi sẽ cố gắng nghiên cứu giải pháp hình thành và phát triển kỹ năng làm bài tập Vật lý cho học sinh. Dù cố gắng nhiều nhưng giải pháp này chắc chắn còn nhiều thiếu sót, rất mong được sự đóng góp của hội đồng khao học để bài viết tốt hơn.
Người thực hiện
 NGUYỄN THỊ DIỄM THÚY