Sáng kiến kinh nghiệm Một số phương pháp dạy Lịch sử lớp 4 theo hướng tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Môn Lịch sử ở tiểu học nói chung cũng như môn Lịch sử ở lớp 4 nói riêng đều nhằm cung cấp cho học sinh những kiến thức cơ bản về một số sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử tiêu biểu theo dòng thời gian của lịch sử Việt Nam từ buổi đầu dựng nước cho tới ngày nay. Dạy môn Lịch sử là bước đầu hình thành cho học sinh các kĩ năng quan sát sự vật, hiện tượng; thu thập, tìm kiếm tư liệu lịch sử từ các nguồn thông tin khác nhau, biết đặt câu hỏi trong quá trình học tập, trình bày kết quả bằng lời nói, hình vẽ, sơ đồ, vận dụng các kiến thức đã học vào thực tiễn đời sống. Môn Lịch sử góp phần bồi dưỡng ở học sinh những thái độ và thói quen: ham học hỏi, tìm hiểu để biết các kiến thức về Lịch sử dân tộc Việt Nam, tôn trọng các di tích văn hóa và tìm hiểu thêm về lịch sử thế giới. Việc sử dụng phương pháp dạy học (PPDH) giống như đồ nghề của người thợ mộc, chúng đều bình đẳng với nhau. Việc sử dụng chúng tùy vào mục đích và khả năng của người dạy và học, tùy thuộc vào hoàn cảnh cụ thể: Đối tượng học sinh, thiết bị dạy học và không khí học tập. Trong thực tiễn không một giáo viên có kinh nghiệm nào lại sử dụng đơn điệu một phương pháp trong hoạt động dạy học của mình. Nghệ thuật dạy học là nghệ thuật phối hợp các PPDH trong một bài dạy của một người giáo viên.
Qua thực tế giảng dạy, bản thân tôi băn khoăn suy nghĩ phải làm gì và làm thế nào để các em có hứng thú học tập nhất là đối với phân môn lịch sử. Chính vì vậy tôi nhận thấy cần phải có những biện pháp thiết thực và hữu hiệu để tăng cường tính tích cực hóa học tập của học sinh, giúp các em nắm vững kiến thức môn này, hình thành nhân cách cho mỗi học sinh hiểu và yêu thương, kính trọng, tôn vinh các anh hùng dân tộc, yêu quý tôn trọng các chiến công hiển hách hào hùng của ông cha ta, các di tích lịch sử lừng danh thế giới. Từ đó tăng thêm lòng yêu quê hương đất nước, tinh thần xây dựng và ý thức bảo vệ tổ quốc Việt Nam. Đó cũng chính là lí do thúc đẩy tôi nghiên cứu và thực hiện đề tài: “Một số phương pháp dạy Lịch sử lớp 4 theo hướng tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh” nhằm thay đổi cách thức, phương pháp học tập của học sinh lớp 4 chuyển từ học tập thụ động ghi nhớ kiến thức là chính sang học tập chủ động sáng tạo, chú trọng bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng, vận dụng kiến thức vào thực tiễn.
2. Mục đích nghiên cứu
Tìm hiểu các phương pháp dạy học Lịch sử theo hướng tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh.
3. Nhiệm vụ nghiên cứu
Trên cơ sở tìm hiểu lí luận và thực tiễn, phát huy những mặt mạnh, khắc phục những tồn tại, tìm hiểu thực trạng của việc dạy học môn Lịch sử lớp 4, qua đó tìm ra các giải pháp giúp học sinh học môn Lịch sử tốt hơn.
 	4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: Một số phương pháp dạy Lịch sử lớp 4 theo hướng tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh.
Phạm vi nghiên cứu: Học sinh lớp 4A7 trường Tiểu học Ngọc Lâm
5. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp phân tích, tổng hợp tài liệu
- Phương pháp điều tra
- Phương pháp thực nghiệm
PHẦN NỘI DUNG
1. Cơ sở lí luận và thực tiễn
Chương trình Lịch sử lớp 4 giúp học sinh có những kiến thức cơ bản, thiết thực về những sự kiện, nhân vật lịch sử tiêu biểu, phản ánh những vấn đế về sự phát triển các giai đoạn lịch sử, những thành tựu trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước của dân tộc ta khoảng 700 năm trước Công Nguyên đến buổi đầu thời Nguyễn năm 1858.
Về nội dung chương trình Lich sử lớp 4, mỗi bài học là một sự kiện, hiện tượng hay nhân vật lịch sử tiêu biểu của một giai đoạn lịch sử nhất định. Sự chọn lọc như vậy nhằm đảm bảo mục tiêu phù hợp với thời lượng dành cho môn học cũng như trình độ nhận thức của học sinh. Nhưng thực tế cho thấy học sinh tiếp thu kiến thức lịch sử còn chậm bởi những khó khăn sau:
Về phía giáo viên:
Ở các lớp 1, 2, 3 các em chỉ học môn Tự nhiên – xã hội, lên lớp 4 các em mới được làm quen với các môn: Khoa học, Lịch sử và Địa lí, chính vì vậy một số giáo viên còn ít kinh nghiệm khi dạy môn Lịch sử. Ngoài ra còn một số giáo viên quan niệm Lịch sử không phải là môn học chính mà chỉ chú trọng vào hai môn Toán và Tiếng Việt. Chính vì vậy, kiến thức Lịch sử của các em đã bị hổng ngay từ lớp dưới.
 	Giáo viên chưa biết cách hướng dẫn cho các em thực hành trên bản đồ, lược đồ và tranh ảnh hoặc chưa sử dụng đúng lúc, đúng chỗ các phương tiện dạy học. Việc sưu tầm tài liệu về những sự kiện, nhân vật lịch sử của địa phương có liên quan đến tiết dạy còn hạn chế. Nôi dung mỗi bài học Lịch sử đề cập tới một sự kiện hay môt nhân vật tiêu biểu của một giai đoạn, việc giới thiệu bài cũng hết sức quan trọng vì nó là một sự chuyển tiếp giữa các sự kiện hoặc nhân vật có liên quan. Tuy nhiên vẫn còn một số giáo viên chưa đầu tư các kiến thức liên quan đến bài giảng, chưa biết sử dụng những tư liệu có liên quan đến bài giảng để giới thiệu dẫn dắt lôi cuốn học sinh một cách hấp dẫn vào bài mới.
Việc quan sát biểu đồ, lược đồ cũng không kém phần quan trọng vì kênh hình gây cho học sinh nhiều hứng thú trong học tập, nhưng đôi khi giáo viên còn lúng túng khi hướng dẫn học sinh quan sát biểu đồ, lược đồ; lúng túng trong cách kể chuyện lịch sử hay tường thuật diễn biến một trận đánhvà ít dành thời gian nghiên cứu bài dạy, dẫn đến hiệu quả của việc giảng dạy chưa cao.
Về phía học sinh:
Khả năng nắm bắt kiến thức, kĩ năng quan sát, trí tưởng tượng khái quát hóa còn yếu, khả năng ghi nhớ của các em còn chậm mà các nhân vật, mốc lịch sử, sự kiện lịch sử lại nhiều nên các em chỉ có thể ghi nhớ một cách máy móc (dễ nhớ nhưng lại mau quên). Kĩ năng đọc, kể, tường thuật của các em chậm, do đó ảnh hưởng đến thời gian và tiến trình chung của môn học. Tinh thần hợp tác học chưa cao, nhiều em chưa tự tin, học thụ động.
Sau 4 tuần học tôi cho học sinh làm bài kiểm tra các môn Lịch sử với hình thức trắc nghiệm. Tổng số học sinh là 48 em thì kết quả kiểm tra của môn Lịch sử như sau:
 Kết quả khảo sát sau 4 tuần học: Năm học 2018 – 2019
Tổng số học sinh
Hoàn thành tốt
Hoàn thành
SL
TL
SL
TL
Khảo sát sau 4 tuần học
48
15
31.2%
33
68.8%
2. Giải pháp: 
2.1. Phát huy tính tích cực hóa của học sinh trong kĩ năng đọc và phân tích tư liệu
Phân môn lịch sử lớp 4 được chia làm 8 giai đoạn, gồm 33 bài, trong đó có 27 bài kiến thức mới, 5 bài ôn tập và 1 bài tổng kết. Ngoài việc dạy học theo chương trình môn Lịch sử tôi đã lồng ghép những kiến thức đã học vào các môn học khác để từ đó các em ghi nhớ kiến thức cũ và tích hợp nội dung mới giúp các em ghi nhớ một cách có hệ thống. Học sinh muốn tiếp thu tri thức mới cần có sự hướng dẫn của giáo viên bằng một hệ thống câu hỏi phù hợp. Giáo viên tổ chức các hoạt động dạy học nhằm chuyển giao ý đồ sư phạm của thầy thành nhiệm vụ học tập của trò. Hướng cho kiến thức lịch sử đến với các em bằng nhiều kênh thông tin khác nhau để học sinh am hiểu và nắm bắt kiến thức một cách vững chắc hơn chứ không phải là những bài giảng nhàm chán thiếu hấp dẫn.
 Phương pháp dạy và học bây giờ là hạn chế tối đa việc học thuộc lòng. Để học sinh dễ hiểu, dễ nắm được những sự kiện, thời gian lịch sử, cần rèn cho học sinh kĩ năng đọc và phân tích tư liệu. Ví dụ: Các kênh chữ nhỏ trong bài, giáo viên yêu cầu học sinh đọc thầm, phân tích, giúp các em hiểu những thông tin do kênh chữ nhỏ cung cấp trước khi đi vào tìm hiểu những sự kiện qua kênh chữ lớn. Giáo viên dựa vào các câu hỏi trong sách giáo khoa ở giữa bài và cuối bài chuẩn bị hệ thống câu hỏi phù hợp, vừa sức giúp cho các em phát huy khả năng nói. 
Ví dụ ở bài: “Chiến thắng Bạch Đằng do Ngô Quyền lãnh đạo (năm 938)” 
Các em muốn biết nguyên nhân nào có trận Bạch Đằng thì các em phải đọc thầm kênh chữ nhỏ và nắm được thông tin ở đầu bài.
Hoặc bài: “Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân” 
Để biết được tình hình nước ta sau khi Ngô Quyền mất, các em đọc thầm kênh chữ nhỏ nắm chắc nội dung kênh chữ sau đó trả lời câu hỏi: 
Sau khi Ngô Quyền mất tình hình nước ta như thế nào? (Sau khi Ngô Quyền mất triều đình lục đục, tranh nhau ngai vàng)
Hay bài: “Khởi nghĩa Hai Bà Trưng (năm 40)” giúp học sinh ghi nhớ nguyên nhân Hai Bà Trưng phất cờ khởi nghĩa, giáo viên giao nhiệm vụ cho học sinh sưu tầm các bài thơ, bài văn liên quan đến nội dung bài để có thể giới thiệu cho các bạn nghe vào đầu tiết học, từ đó dẫn dắt đến nội dung bài học. Sau đó giáo viên có thể bổ sung phần mà học sinh chưa tìm được, ví dụ một số câu thơ: 
Giận thay Tô Định bạo tàn.
Nay ta dấy nghĩa diệt loài sói lang!
Một xin rửa sạch nước thù.
Hai xin đem lại nghiệp xưa họ Hùng.
Ba kẻo oan ức lòng chồng.
Bốn xin vẹn vẹn sở công lệnh này.
2.2. Phát huy tính tích cực hóa của học sinh trong kĩ năng quan sát và kể lại, trình bày lại diễn biến cuộc kháng chiến qua bản đồ, lược đồ, 
Qua 3 bài đầu của môn Lịch sử - Địa lí đã hướng dẫn cho các em kĩ năng quan sát, chỉ, mô tả, kể những sự kiện lịch sử trên bản đồ, lược đồ. Vì vậy, một số bài có bản đồ, lược đồ, giáo viên cần sử dụng đúng lúc, đúng chỗ, dễ cho học sinh quan sát. Phóng to để hấp dẫn, thu hút sự chú ý, giúp các em có ấn tượng sâu sắc và không bị quên lãng khi học xong.
Giáo viên chuẩn bị một hệ thống câu hỏi phù hợp, vừa sức, giúp các em phát huy kĩ năng nói, khả năng diễn đạt khi kể hoặc trình bày, diễn biến theo bản đồ hoặc lược đồ. Các em thảo luận trong nhóm, hỗ trợ lẫn nhau để trả lời và tường thuật lại diễn biễn trận đánh.
Ví dụ bài: “Cuộc kháng chiến chống quân Tống xâm lược lần thứ nhất (năm 981)” 
Để học sinh trình bày được diễn biến cuộc kháng chiến, tôi xây dựng hệ thống câu hỏi như sau:
 1. Quân Tống xâm lược nước ta vào thời gian nào?
 2. Chúng tiến vào nước ta theo mấy đường, là những đường nào?
 3. Lê Hoàn chia quân thành mấy cánh và đóng quân ở những đâu để đánh giặc?
 4. Kể lại hai trận đánh lớn giữa quân ta và quân Tống?
 5. Kết quả của cuộc kháng chiến như thế nào?
Các bước tiến hành: 
- Bước 1: Yêu cầu học sinh đọc kênh chữ trong sách giáo khoa (SGK) thảo luận nhóm đôi trả lời các câu hỏi.
- Bước 2: Yêu cầu trình bày các câu hỏi: 1em nêu câu hỏi, 1 em trả lời, vừa trình bày vừa chỉ lược đồ, nhóm khác nhận xét.
- Bước 3: Gọi 1 số em trình bày toàn bộ diễn biến cuộc kháng chiến. 
- Bước 4: Các nhóm giao lưu, trao đổi các nội dung liên quan đến diễn biến
- Bước 5: Nhận xét, tuyên dương nhóm trình bày đúng.
Biện pháp này giúp các em hứng thú trong học tập, ghi nhận các mốc thời gian, sự kiện lịch sử chính xác và nhớ lâu.
2.3. Phát huy tính tích cực hóa của học sinh trong kĩ năng quan sát và phân tích qua tranh ảnh (làm bài tập trắc nghiệm) để hiểu và nhớ thời gian lịch sử, sự kiện và nhân vật lịch sử
Các bài Lịch sử lớp 4 đa số bài nào cũng có kênh hình minh họa giúp học sinh hình dung rõ hơn các sự kiện lịch sử của từng giai đoạn lịch sử. Giáo viên nắm vững kiến thức lịch sử để qua các hình ảnh giới thiệu cho học sinh. Các em bằng cặp mắt quan sát, óc phân tích của mình, các em sẽ mô tả, trình bày, nêu nội dung tranh, làm bài tập, từ đó giúp các em ghi nhớ sâu sắc những hình ảnh của lịch sử để lại. Ngoài ra, các em còn tự sưu tầm thông tin, tranh minh họa để ghi nhớ các sự kiện lịch sử.
 Ví dụ bài: “Trịnh – Nguyễn phân tranh”, các em quan sát lược đồ để biết được địa phận Bắc triều – Nam triều và Đàng Trong - Đàng Ngoài, sông Gianh là nơi chia cắt đất nước (thế kỉ XVI)
 Ví dụ: Khi dạy bài: “Ôn tập”: Để ôn lại kiến thức đã học giúp các em nhớ lâu sự kiện lịch sử và nhân vật lịch sử, cho học sinh làm bài sau: 
 Nối mỗi sự kiện ở cột A với tên một nhân vật lịch sử ở cột B sao cho đúng: 
A
B
a. Chiến thắng Bạch Đằng (năm 938)
1. Đinh Bộ Lĩnh
b. Dẹp loạn 12 sứ quân thống nhất đất nước
2. Lý Thường Kiệt
c. Dời đô ra Thăng Long
3. Ngô Quyền
d. Xây dựng phòng tuyến trên sông Như Nguyệt
4. Lý Thái Tổ
Tôi tiến hành theo các bước sau: 
- Bước 1: Yêu cầu học sinh nhớ lại kiến thức đã học, thảo luận nhóm đôi: Nối mỗi sự kiện ở cột A với tên một nhân vật lịch sử ở cột B. 
- Bước 2: Yêu cầu các nhóm trình bày từng ý, nhóm khác nhận xét, trao đổi
- Bước 3: Nhận xét, tuyên dương chung.
Với cách làm này giúp học sinh nhớ lâu những sự kiện lịch sử nối liền với những nhân vật lịch sử tiêu biểu.
2.4. Phát huy tính tích cực hóa của học sinh qua các hình thức tự học tập và đánh giá, khen thưởng
Muốn học sinh nhớ lâu và không bị sai lệch thời gian, nhân vật, sự kiện lịch sử thì giáo viên phải tổ chức nhiều hình thức học tập, các hình thức vừa mang tính khoa học, mềm dẻo, vừa mang tính thực tế sâu sắc. Phối hợp các hình thức khác nhau để gây hứng thú cho học sinh trong giờ học. Phát huy tính độc lập suy nghĩ, sáng tạo, mạnh dạn trình bày ý kiến riêng, hăng hái và biết bảo vệ ý kiến của mình đồng thời biết lắng nghe ý kiến người khác, chia sẻ, hợp tác công việc với bạn.
 Ví dụ bài: “Nước ta cuối thời Trần”
Câu hỏi giữa bài: Tình hình nước ta cuối thời Trần như thế nào? 
 Giáo viên cho học sinh làm bài tập: Viết tiếp vào chỗ chấm trong các câu sau đây cho đủ ý về tình hình nước ta cuối thời Trần:
 - Vua quan (1).
 - Những kẻ có quyền thế..(2) của dân để làm giàu.
 - Đời sống của nhân dân(3).
 (Từ cần điền: ngang nhiên vơ vét; vô cùng cực khổ; ăn chơi sa đọa).
 Tôi tiến hành theo các bước sau: 
- Bước 1: Yêu cầu học sinh đọc kênh chữ SGK, suy nghĩ tìm từ thích hợp để điền vào chỗ .
- Bước 2: Yêu cầu trình bày các ý, các em khác nhận xét.
- Bước 3: Nhận xét, tuyên dương học sinh làm đúng.
Cách học này giúp các em nhớ lâu, nhớ chính xác sự kiện lịch sử đã diễn ra, tạo cho các em ý thức học tập tích cực.
Giáo viên cho học sinh thực hiện các bài tập nhóm, các nhóm tưởng phân công nhiệm vụ cho các bạn trong nhóm, kiểm tra đánh giá lẫn nhau. Mỗi lần như vậy là học sinh khắc sâu được một lần kiến thức. Các sản phẩm của từng nhóm học tập được treo ở cuối lớp để động viên, khuyến khích học sinh. Giáo viên có hình thức khen thưởng kịp thời để khích lệ tinh thần học sinh, ví dụ, các nhóm hoặc các em học sinh thực hiện tốt, giáo viên trao tặng huy hiệu “Chiến sĩ nhỏ Thủ đô” hay “Anh hùng nhỏ tuổi”
Và còn vận dụng nhiều phương pháp khác nữa, nó đem lại cho các em lòng say mê ham thích tìm hiểu môn Lịch sử. Điều quan trọng đối với học sinh là gợi cho các em các sự kiện, nhân vật lịch sử có liên quan gần gũi với cuộc sống của các em. Vì vậy, cần thường xuyên gắn nội dung lịch sử với tên đường phố, tên quê hương, tên liên đội thiếu niên, chi đội,...hiểu được vì sao lại kỉ niệm các ngày lễ lớn.
	Ví dụ: Ngày 10 tháng 3 Âm lịch hàng năm là ngày giỗ tổ Hùng Vương (nhân dân tổ chức hội đền Hùng ở Huy Chương, Lâm Thao, Phú Thọ). Học sinh sưu tầm một số câu thơ để chia sẻ cùng các bạn, ví dụ :
Dù ai đi ngược về xuôi.
Nhớ ngày giỗ Tổ mồng mười tháng ba.
Dù ai buôn bán gần xa.
Nhớ ngày giỗ Tổ tháng ba mồng mười.
3. Kết quả
Với các giải pháp trên đưa vào vận dụng trong dạy học phân môn lịch sử 
lớp 4, trong suốt quá trình học tập từ đầu học kì một đến nay, qua kiểm tra, đánh giá kết quả ở các tháng được nâng lên rõ rệt. Các em tiếp thu bài nhanh và nhớ lâu, có tinh thần học tập tốt. Các em đại trà cũng tích cực tham gia học tập và phát biểu xây dựng bài. Đó cũng là nền tảng để các em bước vào bậc học của các lớp cao hơn: 
Kết quả các lần kiểm tra: Năm học: 2018 – 2019
Tổng số học sinh
Hoàn thành tốt
Hoàn thành
SL
TL
SL
TL
Khảo sát sau 4 tuần học
48
15
31.2%
33
68.8%
Kiểm tra học kì I
48
22
45.8%
26
54.2%
Kiểm tra tháng 3/học kì II
48
27
56.2%
21
43.8%
PHẦN KẾT LUẬN
	Qua việc dạy học bản thân tôi đã rút ra những kinh nghiệm cần có hướng phấn đấu:
- Giáo viên phải nắm toàn bộ chương trình phân môn Lịch sử, nắm vững kiến thức lịch sử trong SGK, chuẩn kiến thức, sưu tầm tài liệu có liên quan đến bài giảng; biết liên hệ thực tế chuyển từ kiến thúc cũ giúp học sinh khai thác kiến thức mới một cách khoa học, hấp dẫn. 
- Giáo viên cần gần gũi với học sinh hơn nữa và có sự linh hoạt trong cách tổ chức hướng dẫn học sinh tự học, giúp các em biết tự giác tìm tòi, khám phá, phát hiện cái hay, cái đẹp, sửa chữa điểm sai của mình. Giáo dục các em biết yêu quê hương đất nước và tự hào về truyền thống hào hùng của dân tộc. 
- Kiểm tra và đánh giá là khâu then chốt trong quá trình dạy học. Đánh giá vừa mang mục đích xác định mức độ năng lực và kiến thức được hình thành ở học sinh, vừa giúp giáo viên điều chỉnh được hoạt động dạy học của mình.
Trên đây là những phương pháp giúp học sinh học tốt môn Lịch sử lớp 4 nói riêng và chương trình tiểu học nói chung. Trong suốt thời gian qua bản thân tôi đã nghiên cứu, vận dụng vào thực tế giảng dạy và chất lượng học sinh đã nâng lên rõ rệt. Các em đã thực sự phấn khởi, tự tin khi học Lịch sử.
 Tuy nhiên trong quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài này sẽ không tránh khỏi những mặt hạn chế, thiếu sót. Vì vậy, tôi mong đươc sự giúp đỡ, đóng góp ý kiến quý báu của cấp trên và đồng nghiệp để đề tài này được hoàn thiện và đạt kết quả cao hơn, đồng thời được áp dụng rộng rãi trong việc dạy học môn Lịch sử ở Tiểu học.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, ngày tháng năm 2019
Người viết
Đinh Thị Bích Huệ
MỤC LỤC