Một số kinh nghiệm dạy dân ca ở bậc tiều học

Một số kinh nghiệm dạy dân ca ở bậc tiều học
Học sinh Tiểu học ở lứa tuổi từ 6 đến 11 là lứa tuổi rất nhạy cảm với âm nhạc. Cuộc sống của các em không thể thiếu được loại nghệ thuật này. Môn Âm nhạc giúp các em hướng tới cái đẹp, góp phần giáo dục các em trở thành những người có đạo đức. Ngoài ra nó còn giúp các em có tâm hồn phong phú và bớt mệt mỏi sau những giờ học căng thẳng.
Trong chương trình Âm nhạc ở Tiểu học, Học hát là nội dung trọng tâm, được thực hiện từ lớp 1 đến lớp 5, đây cũng là phân môn học sinh yêu thích nhất. Phân môn Học hát có ba dạng bài là: bài hát thiếu nhi Việt Nam, dân ca và các bài hát nước ngoài.
Khả năng âm nhạc của học sinh Tiểu học có sự phát triển rõ rệt từ lớp 1 đến lớp 5. Ví dụ học sinh lớp 1, 2 có trí nhớ còn hạn chế, các em khó học thuộc những bài hát có lời ca tương đối dài hoặc có nhiều lời ca. Đến lớp 4, 5, khả năng ghi nhớ của học sinh đã được nâng cao hơn so với giai đoạn trước. Biểu hiện về năng lực âm nhạc của học sinh rất khác biệt, mỗi lớp thường có cả những em học khá giỏi, trung bình và học yếu. Cũng có những học sinh có năng khiếu ở mặt này nhưng lại yếu ở mặt khác, ví dụ: hát đúng về cao độ thì lại chưa vững về trường độ, có khả năng gõ đệm tốt nhưng lại yếu về vận động theo nhạc Đa số học sinh có khả năng hát kết hợp các hoạt động khác như: vận động theo nhạc, gõ đệm, tham gia trò chơi Hứng thú, sở thích âm nhạc của học sinh không hoàn toàn giống nhau, cảm nhận thẩm mĩ âm nhạc của các em cũng khác biệt.
Theo sách giáo khoa hiện hành, học sinh Tiểu học được học 55 bài hát, trong đó có 11 bài dân ca, đó là:
- Quê hương tươi đẹp (dân ca Nùng)
- Lí cây xanh (dân ca Nam Bộ)
- Xoè hoa (dân ca Thái)
- Bắc kim thang (dân ca Nam Bộ)
- Gà gáy (dân ca Cống)
- Ngày mùa vui (dân ca Thái)
- Bạn ơi lắng nghe (dân ca Ba na)
- Cò lả (dân ca đồng bằng Bắc Bộ)
- Chim sáo (dân ca Khmer)
- Màu xanh quê hương (dân ca Khmer)
- Hát mừng (dân ca Hrê)
Bảy bước cụ thể:
Bước 1: Giới thiệu bài hát
Bước 2: Nghe hát mẫu 
Bước 3: Đọc lời ca
Bước 4: Khởi động giọng
Bước 5: Tập hát từng câu
Bước 6: Hát cả bài
Bước 7: Củng cố, kiểm tra
 Tuy quy trình dạy học giống với việc dạy hát các bài hát thiếu nhi và nước ngoài, nhưng kĩ thuật dạy hát những bài hát dân ca có nhiều khác biệt. Sự khác biệt mới này tạo nên những phong cách, màu sắc khác nhau của mỗi bài hát.
Ở bước giới thiệu bài hát, dùng bản đồ, tranh ảnh để giới thiệu vị trí địa lí và đời sống của đồng bào các dân tộc. Bước này rất hấp dẫn học sinh và mang lại cho các em nhiều kiến thức bổ ích.
Trong bước nghe hát mẫu, dùng băng đĩa hình sưu tầm để cho học sinh xem bài hát trên băng đĩa hình, để các em biết về trang phục và động tác múa hát đặc trưng của từng vùng miền. Vì vậy, khi dạy các em trình bày bài hát kết hợp vận động, các em đã thể hiện được những động tác múa hát đặc trưng của mỗi dân tộc thêm tự nhiên và hiệu quả hơn.
Trong bước đọc lời ca, phải giải thích những từ khó trong bài hát, ví dụ: từ Xoè hoa trong bài cùng tên có nghĩa là múa hoa. Bài Gà gáy, từ té le là một cách cảm nhận của đồng bào Cống về tiếng gáy te te của chú gà trống choai. Bài Bắc kim thang, từ kèo là thanh gỗ hoặc tre nằm trên cột nhà, làm khung đỡ trần nhà; té nghĩa là ngã; làm chi nghĩa là làm gì; le le nghĩa là con vịt trời; bìm bịp là một loài chim. Bài Cò lả, từ phủ là chỉ đơn vị hành chính ngày xưa, tương đương như quận huyện ngày nay. Việc hiểu ý nghĩa những từ đó giúp học sinh thấy gần gũi với bài hát hơn.
Trong bước khởi động giọng, trước đây thường sử dụng gam trưởng hoặc gam thứ của âm nhạc hiện đại cho học sinh khởi động giọng, ví dụ:
Tuy nhiên, mỗi bài dân ca của Việt Nam có màu sắc riêng, và thường viết bằng thang âm ngũ cung, như Pha Son La Đô Rê (Quê hương tươi đẹp), Đô Rê Mi Son La (Lí cây xanh), vì thế việc sử dụng gam trưởng, thứ của phương Tây là không phù hợp. Vì vậy nên sử dụng chính thang âm của từng bài làm mẫu âm khởi động. Thậm chí có bài phải dùng giai điệu của bài hát làm mẫu để học sinh khởi động giọng, ví dụ bài Chim sáo đã sử dụng câu hát cuối là mẫu âm:
Việc sử dụng mẫu âm này vừa giúp học sinh bước đầu được nghe âm hưởng của bài hát, ngoài ra còn giúp các em được tiếp xúc với giai điệu để học bài hát dễ dàng hơn.
Khi dạy bài hát dân ca, việc chia các câu hát trong bài dân ca phải hết sức linh hoạt, có thể có câu hát dài, có câu hát ngắn vì bài dân ca thường được xây dựng từ thơ lục bát, lời ca đệm thêm bằng những hư từ nên cấu trúc không cân đối. Ví dụ bài Xoè hoa được chia thành 4 câu hát với độ dài ngắn không đều nhau:
 Bùng bong bính boong ngân nga tiếng cồng vang vang.
Nghe tiếng chiêng reo vui rộn ràng.
Nghe tiếng khèn tiếng sáo vang lừng.
Tay nắm tay ta cùng xoè hoa.
Hoặc bài Cò lả cũng được chia thành 4 câu hát dài ngắn khác nhau.
Con cò cò bay lả lả bay la,
Bay từ từ cửa phủ, bay ra ra cánh đồng.
Tình tính tang tang tính tình ơi bạn rằng ơi bạn ơi,
Rằng có biết biết hay chăng, rằng có nhớ nhớ hay chăng.
Tập hát từng câu là bước trọng tâm của việc dạy hát. Khi dạy các bài dân ca, nên thường tăng cường hát mẫu để hướng dẫn học sinh hát đúng những tiếng có dấu luyến cũng như thể hiện được sắc thái của bài. Cũng vì có câu hát dài ngắn không đều, nên khi dạy từng câu, có những câu phải dạy khá kĩ các em mới hát đúng giai điệu, cũng như những tiếng hát luyến. Ví dụ bài Cò lả, câu hát “Rằng có biết biết hay chăng, rằng có nhớ nhớ hay chăng” là câu hát dài và có nhiều tiếng hát luyến nên thường cho học sinh tập hát nhiều lần hơn, kĩ hơn so với 3 câu khác. Ngoài ra, cũng hướng dẫn các em cách lấy hơi 2 lần, ở đầu câu và giữa câu hát.
Sau đây là thống kê thực tế với các lớp sử dụng và không sử dụng kĩ thuật mới:
Các mức độ yêu cầu
Kết quả ở những lớp không áp dụng kĩ thuật
Kết quả ở những lớp có áp dụng kĩ thuật
Hát đúng giai điệu, lời ca
khoảng 75%
khoảng 90%
Biết hát kết hợp với gõ đệm theo 3 cách (nhịp, phách, tiết tấu lời ca)
khoảng 80%
khoảng 95%
Biết hát kết hợp với vận động theo nhạc
khoảng 75%
khoảng 90%
Thuộc tên các bài dân ca đã học
khoảng 60%
khoảng 85%
Yêu thích các bài dân ca
khoảng 65%
khoảng 90%
Kỹ thuật trên đây được xây dựng theo kinh nghiệm thực tế làm việc của bản thân và của các đồng nghiệp cũng như tham khảo một số tài liệu về dạy hát dân ca cho học sinh phổ thông.
Cách làm này đã có hiệu quả nhất định:
- Gây hứng thú cho học sinh, giúp các em hát đúng giai điệu, lời ca và thêm yêu thích các bài dân ca Việt Nam.
- Giáo viên dễ dàng thực hiện, học sinh tiếp thu kiến thức một cách tự nhiên, hầu hết các em hoàn thành mục tiêu tiết học.
Tài liệu tham khảo:
- Sách giáo khoa Âm nhạc lớp 4, 5. Nhà xuất bản Giáo dục.
- Sách Giáo viên Âm nhạc lớp 1, 2, 3, 4, 5. Nhà xuất bản Giáo dục.
- Tài liệu bồi dưỡng thường xuyên môn Âm nhạc ở Tiểu học, Nhà xuất bản Giáo dục.
Và một số tài liệu khác.
UBND QUẬN TÂN BÌNH
TRƯỜNG TH BÀNH VĂN TRÂN
NỘI DUNG VIẾT BÀI THU HOẠCH
Bồi dưỡng thường xuyên giáo viên tiểu học
Năm học 2013 – 2014
Họ và tên giáo viên: Tạ Thị Hương.
Dạy môn: Âm Nhạc
Nội dung bồi dưỡng 2: 60 tiết/năm học/giáo viên (dành cho GV dạy bộ môn)
Thầy (cô) hãy nêu những biện pháp để học sinh thích học bộ môn do mình phụ trách.
Vì đặc thù của môn âm nhạc nên các biện pháp để học sinh thích học bộ môn có những yêu cầu sau:
Tinh thần chủ đạo là học mà chơi, chơi mà học. Tức là không làm cho học sinh nghĩ rằng mình đang học, mà làm sao cho các em thấy đó là một trò chơi. Học sinh coi lớp học là phòng chơi, nhạc cụ sử dụng là món đồ chơi.
Giáo viên phải sưu tập các trò chơi về âm nhạc như: Nghe tiếng nhạc, đoán tên bài hát. Hát nối tiếp, người này hát xong 1 lời thì chỉ định người kế tiếp. Nhìn hình ảnh và nghe nhạc để đoán tên bài hát. Mục đích là tạo không khí hào hứng khi ôn lại bài hát đã học, tạo khí thế cho bài mới.
Mỗi buổi học, trước tiên, giới thiệu cho các em cảm nhận được các tiết tấu tự nhiên chung quanh mình và tiết tấu trong bài hát. Trong môi trường tự nhiên chung quanh, các em đã quen thuộc với những âm thanh như tiếng gà gáy, tiếng suối chảy róc rách, tiếng xào xạc của ngọn tre trong gió,Mỗi âm thanh đó có tiết tấu riêng biệt và cũng là tiết tấu của các bài hát. Sự liên hệ đó sẽ làm cho các em cảm thụ và gần gũi với những bài hát hơn.Ví dụ: tiết tấu của tiếng gà gáy với tiết tấu trong bài Gà Gáy. 
Tạo không khí sôi động ngay từ đầu buổi học và giúp các em dễ nhớ bài hát theo thứ tự các bước: Nghe – Thấy – Chép – Hát. Khi được nghe bài hát từ đầu tiết học, không khí buổi học sẽ trở nên sôi động. Thấy, chép và hát lại bài hát là những bước củng cố sau đó để các em nhớ sâu hơn về bài hát đó trong tâm lý hưng phấn.
Áp dụng phương pháp trực quan: Tận dụng tối đa các phương tiện nhạc cụ, tranh ảnh, tài liệu ngoài chương trình giáo khoa cũng như kể cho các em nghe những truyền thuyết về nguồn gốc và ý nghĩa của bài hát. Cho các em HS tiếp xúc với các nhạc cụ và thực hành biểu diễn trong điều kiện có thể để các em có thái độ chủ động trong giờ học. Tập biểu diễn bài hát giúp cho các em mạnh dạn, tự tin có ý thức cố gắng trong quá trình học tập, để có thể biểu diễn được, các em có ý thức về một giá trị thẩm mỹ do chính bản thân mình cùng góp sức sáng tạo thực hiện, nhất là tính đồng đội trong biểu diễn tập thể được nâng cao. Việc biểu diễn có thể tiến hành dưới hình thức hát cá nhân, hát 2-3 người, hoặc một nhóm 5 - 8 người hoặc đồng ca. Giờ học hát là dịp để các em tập biểu diễn , tập làm quen với việc hát trước mọi người, qua đó các em tự khẳng định mình và đồng cảm với sự ngưỡng mộ hưởng ứng của tập thể.